1. Walory krajobrazowo - przyrodnicze i potrzeba ich ochrony

Obszar położony pomiędzy Skotnikami, Kostrzem i Pychowicami to jedno z miejsc na terenie Krakowa, gdzie do dziś zachował się kulturowy krajobraz charakteryzujący się bogactwem zasobów przyrodniczych i historycznych. Znajdujący się tutaj kompleks malowniczych łąk w otoczeniu wapiennych wzgórz porośniętych lasami stanowi miejsce wypoczynku dla wielu mieszkańców Krakowa. Do tej pory walorom przyrodniczo - krajobrazowym tego obszaru poświęconych zostało wiele opracowań naukowych, w których zwracano szczególną uwagę na konieczność ich ochrony. W obliczu postępujących zmian wynikających zarówno z nasilonej antropopresji jak i zaniechania dotychczasowego sposobu kultywowania takich miejsc w Krakowie, i nie tylko tu, jest coraz mniej. Zanikają często najcenniejsze zasoby środowiska, konsekwencją czego jest utrata wartości kulturowych, a także możliwości wykorzystywania obszaru do celów rekreacyjnych czy też naukowych.

Widok na Beskidy z łąk Kostrza; fot. January Weiner [+]

Obszar, o którym mowa, znajduje się w południowo zachodniej części Krakowa pomiędzy Skotnikami, Kostrzem, Bodzowem i Pychowicami w rozwidleniu dwóch ulic, Tynieckiej i Winnickiej (dzielnica Podgórze), około 4 - 5 km od centrum miasta. Obejmuje on kompleks łąk i lasków, w skład którego wchodzą m.in. Łąki Królówki i las na Górze Pychowickiej. Łączna powierzchnia kompleksu to 3,9 km².

2. Plany zagospodarowania obszaru

W planach zagospodarowania przestrzennego część powierzchni zajmowanej obecnie przez łąki przeznaczona jest pod zabudowę powstającego Kampusu 600-lecia Odnowienia Uniwersytetu Jagiellońskiego (III Kampus UJ), na pozostałym obszarze zaproponowano utworzenie parku ("Park Jagielloński"). Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że większa część opisywanych powierzchni znajduje się na terenie Bielańsko - Tynieckiego Parku Krajobrazowego należącego do Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych.

3. Krajobraz w ujęciu fizjonomicznym i kulturowym

Krajobraz Jury Krakowsko - Częstochowskiej, w który wpisany jest obszar przeznaczony pod zabudowę III Kampusu UJ (Bielańsko - Tyniecki Park Krajobrazowy), charakteryzuje się dużą różnorodnością (formy geologiczne, przyroda, gospodarka człowieka). Rzeźba, budowa geologiczna i warunki siedliskowe były tu decydującym czynnikiem kształtującym gospodarkę człowieka. Izolowane zręby Bramy Krakowskiej ze względu na małą powierzchnię spłaszczeń wierzchowinowych i strome wapienne stoki nie nadawały się pod zabudowę i uprawę roli; rozwijały się tu grądy, buczyny i ciepłe zarośla, obecnie już nieistniejące. Natomiast doliny zajmowane pierwotnie przez łęgi pokryły się łąkami i pastwiskami. Krajobraz tego fragmentu Krakowa zaliczyć można do krajobrazu kulturowego będącego zapisem przemian historycznych, który ze względu na ekspansję zabudowy, najczęściej niezgodnej z "tradycją miejsca", i rozwój infrastruktury uległ znacznej degradacji.

Wschodnią granicę terenu, który objęto badaniami, stanowi wysoka zabudowa osiedla Ruczaj - Zaborze i istniejące już instytuty III Kampusu UJ. Otwarty widok na północny wschód pozwala podziwiać: na pierwszym planie Górę Solnik, a dalej, na tle Lasu Wolskiego, Klasztor oo. Kamedułów na Bielanach i Przegorzały. W kierunku południowo zachodnim roztacza się widok na pofalowane tereny Podgórek Tynieckich, a przy odpowiedniej pogodzie, na panoramę Beskidów.

Opisywany obszar charakteryzuje się różnorodnością wnętrz i rozciągających się stąd widoków. Odrębność poszczególnych fragmentów (wnętrz) jest wynikiem zróżnicowania rzeźby i pokrycia terenu (zbiorowiska roślinne, podłoże geologiczne, zbiorniki wodne). Percepcja tych wnętrz uzależniona jest od pory roku i związanych z nią aspektów poszczególnych zbiorowisk roślinnych.

Okolice Góry Pychowickiej; fot. January Weiner [+]

Najatrakcyjniej kompleks Królówki eksponowany jest z Góry Solnik. Rozciąga się stąd panorama na powierzchnie łąk i trzcinowisk, których granicę od wschodu stanowi odosobnione wzgórze z wierzchowiną pokrytą lasem (Góra Pychowicka), natomiast na dalszym planie wyróżnia się zabudowa osiedli mieszkaniowych i centrum Krakowa (m.in. Wzgórze Wawelskie).

Integralną częścią krajobrazu Łąk Królówki są, znajdujące się w najbliższym otoczeniu, fragmenty zabytkowej Twierdzy Kraków (ok. 1850-1910 r.): ruiny Fortu Bodzów i kawern na Górze Solnik, Fort Winnica na Górze Winnica oraz kawerny w lesie na Górze Pychowickiej.

4. Inwentaryzacja i waloryzacja krajobrazowo - przyrodnicza

4.1. Zbiorowiska roślinne i ich ochrona

Na łąkach w okolicach III Kampusu UJ spotyka się dużą różnorodność siedlisk przyrodniczych. Niewielką powierzchnię w okolicach III Kampusu UJ stanowią przylaski i zagajniki posadzone na terenach wtórnie zajmowanych przez łąki. Są to głównie zbiorowiska olszowe z dominującym gatunkiem olszą czarną Alnus glutinosa i niewielkim udziałem brzozy Betula pendula. Przy drogach w miejscach obok przylasków spotyka się krzewy jeżyn Rubus sp.. Ponadto przy wysuniętym najbardziej na północ zbiorniku wodnym posadzono lasek dębowy, w którym obok dębu szypułkowego Quercus robur występuje brzoza brodawkowata Betula pendula, świerk pospolity Picea exclsa i olsza czarna Alnus glutinosa. Wśród łąk porozrzucane są nierównomiernie pola uprawne i plantacje wikliny.

Na wierzchowinie Góry Pychowickiej rośnie las przecięty pasem muraw kserotermicznych z dużym udziałem drzew i krzewów. Gatunkami dominującymi w zbiorowisku leśnym są: brzoza Betula pendula, lipa drobnolistna Tilia cordata, dąb szypułkowy Quercus robur i grab zwyczajny Carpinus betulus. Ponadto występują tu: modrzew europejski Larix decidua, jawor Acer pseudoplatanus, klon zwyczajny Acer platanoides, sosna Pinus sylvestris i in.. Na granicy pomiędzy lasem i łąkami obficie występuje tarnina Prunus spinosa, wykształciło się tu również zbiorowisko ekotonowe z dużym udziałem gatunków związanych z zespołem Koelerio - Festucetum sulcatae.

Las na Górze Pychowickiej; fot. Aleksandra Pępkowska [+]

Na obszarze kompleksu łąk w Kostrzu spotkać można następujące zbiorowiska łąkowe:
- łąka trzęślicowa - postać typowa Molinietum coeruleae;
- łąka ostrożeniowo - rdestowa Cirsio - Polygonetum;
- szuwar turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis;
- młaka niskoturzycowa Caricetum davallianae;
- łąka świeża Arrhenatheretum elatioris;
- wtórna murawa kserotermiczna Koelerio - Festucetum sulcatae;
- łąka ostrożeniowa Cirsietum rivularis;
- zespół wiązówki błotnej Filipendulo - Geranietum.

Ponadto występują tu płaty łąk objęte różnymi stadiami sukcesji (opanowane przez wysokie byliny i zubożone w gatunki w porównaniu z zespołami o typowym charakterze), zbiorowiska ruderalne oraz powierzchnie zajmowane przez uprawy.

Wyróżnione zespoły roślinne: Molinietum coeruleae, Cirsietum rivularis, Angelico - Cirsietum oleracei, Arrhenatheretum elatioris, Caricetum davallianae, Caricetum gracilis, Koelerio - Festucetum sulcatae podlegają w Polsce ochronie prawnej. Zbiorowiska te reprezentują siedliska zagrożonych w skali Europy gatunków roślin (lista poniżej) i zwierząt, z tego powodu zamieszczone zostały w Dyrektywie Habitatowej na liście siedlisk przyrodniczych o tzw. znaczeniu wspólnotowym (Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the Conservation of Natural Habitats and Wild Flora and Fauna. Official Journal of the European Communities, Brussels). Płaty Molinietum coeruleae, które rozwinęły się na terenie Łąk Królówki należą do rzadkiego na obszarze Krakowa zespołu (inne stanowiska: Skotniki, Sidzina, Kobierzyn, okolice osiedla Kliny) i uznane zostały za najcenniejsze. Szczególnie cennym zespołem jest również młaka niskoturzycowa Caricetum davallianae należąca do zbiorowisk bardzo rzadko spotykanych na terenie miasta.

4.2. Rzadkie i chronione gatunki roślin naczyniowych łąk

Poniżej przedstawiono rzadkie i chronione gatunki roślin naczyniowych występujące na terenie kompleksu Łąk Królówki. Kategorie według Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w województwie krakowskim (Zając i Zając, 1998): E- gatunek ginący (gatunek zagrożony wymarciem, którego przeżycie jest mało prawdopodobne, jeśli nadal będą działać czynniki zagrożenia); V - zagrożony (gatunek, który w najbliższej przyszłości przesunie się do kategorii ginących, jeśli nadal będą działać czynniki zagrożenia); R - rzadki (gatunek o ograniczonych zasięgach geograficznych, o małych obszarach siedliskowych lub też występujący na rozległym obszarze, ale w dużym rozproszeniu); * - gatunki objęte w Polsce ochroną prawną.

Łąki trzęślicowe (Molinietum coeruleae):
Dianthus superbus* (zobacz fot.) - E
Gentiana pneumonathe* (zobacz fot.) - V
Gladiolus imbricatus* (zobacz fot.) - V
Gymnadonia conopsea* - E
Iris sibirica* (zobacz fot.) - E
Thalictrum lucidum - V
Trollius europaeus* (zobacz fot.) - V

Łąki wilgotne (rz. Molinietalia):
Cirsium canum - R
Lathyrus palustris* - E
Orchis incarnata* - E
O. latifolia*
Ornithogalum umbellatum - V
Primula elatior*
Veronica longifolia - V

Młaka niskoturzycowa (Caricetum davalianae):
Carex davalliana - E
Epipactis palustris* (zobacz fot.) - E
Orchis maculata*
Platanthera bifolia* (zobacz fot.)

Murawa kserotermiczna (kl. Festuco - Brometea):
Anthericum ramosum - R
Carlina acaulis*
Primula officinalis*
Prunella grandiflora - R
Pulsatilla pratensis* (zobacz fot.)
Thymus glabrescens - R

4.3. Motyle

Z występujących na terenie kompleksu łąk w Kostrzu motyli na uwagę zasługuje kilka związanych z występującymi tu zbiorowiskami łąkowymi: paź królowej Papilio machaon, modraszek telejus Maculinea teleius (zobacz fot.), modraszek nausitous M. nausithous, modraszek alkon M. alcon oraz czerwończyk fioletek Lycaena helle (zobacz fot.).

Maculinea teleius i M. nausithous należą do najrzadszych gatunków motyli na świecie i umieszczone zostały na listach gatunków o tzw. znaczeniu wspólnotowym Dyrektywy Siedliskowej. W Dyrektywie Siedliskowej znalazł się również czerwończyk fioletek. W Polsce gatunki te objęte zostały ochroną prawną. Ponadto do gatunków chronionych w Polsce należy Papilio machaon (Rozp. MŚ z dn. 26 września 2001 r.). Do gatunków narażonych w skali Polski należą wszystkie wyróżnione na terenie badań modraszki oraz czerwończyk fioletek (Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce).

Głównym zagrożeniem dla utrzymania populacji tych gatunków jest zanikanie siedlisk stanowiących ich ostoje. Rozwój Maculinea sp. i Lycaena helle uzależniony jest m.in. od występujących w zbiorowiskach łąkowych odpowiednich gatunków roślin (roślin żywicielskich). Dla Maculinea teleius i M. nausitous jest to krwiściąg lekarski (zobacz fot.), dla M. alcon goryczka wąskolistna (zobacz fot.) natomiast dla Lycaena helle rdest wężownik. Ponadto do pełnego rozwoju motyle te wymagają obecności odpowiednich gatunków mrówek z rodzaju Myrmica (wścieklic).

4.4. Herpetofauna

Na terenach powstającego Kampusu UJ znajdują się trzy ostoje płazów: dwa większe zbiorniki wodne i zespół trzech mniejszych zbiorników wraz z obniżeniem terenu czasowo zalewanym przez wodę (jesień, wczesna wiosna, okresy obfitych opadów). W okresie od kwietnia do czerwca 2001 roku zaobserwowano tu łącznie siedem gatunków płazów: ropucha szara Bufo bufo (zobacz fot.), rzekotka drzewna Hyla arborea, żaba wodna Rana esculenta, żaba moczarowa R. arvalis, żaba śmieszka R. ridibunda, traszka grzebieniasta Triturus cristatus, traszka zwyczajna T. vulgaris. Sześć z oznaczonych gatunków płazów obserwowano już na terenie Krakowa, natomiast żaba śmieszka jest tu notowana po raz pierwszy. Stanowiska płazów różniły się pod względem składu oraz liczebności poszczególnych gatunków.

Ostoja płazów na terenie łąk w Kostrzu; fot. Aleksandra Pępkowska [+]

Częstym gatunkiem na terenie badań jest jaszczurka żyworodna Lacerata vivipara. Występuje tu również jaszczurka zwinka Lacerata agilis. Ponadto obserwowano tu zaskrońca zwyczajnego Natrix natrix.

Wszystkie zaobserwowane na terenie Łąk Królówki płazy i gady podlegają w Polsce ochronie prawnej. Szczególnie cenne są najrzadsze w skali miasta gatunki: traszka grzebieniasta i żaba moczarowa. Fauna gadów na terenie Krakowa jest bardzo uboga - wyróżniono tu tylko trzy gatunki. Na uwagę zasługuje również fakt, że traszka grzebieniasta, żaba moczarowa, żaba wodna, żaba śmieszka oraz jaszczurka zwinka są gatunkami o tzw. znaczeniu wspólnotowym szczególnie narażonymi w skali całej Europy.

4.5. Awifauna

W okolicach III Kampusu UJ zaobserwowano w sumie 55 gatunków ptaków. Pospolite na całym obszarze były: piecuszek, łozówka, pokląskwa, bażant i cierniówka. Natomiast pokrzewkę ogrodową Sylvia borin, mysikrólika Regulus regulus, wróbla Passer domesticus, mazurka Passer montanus, pustułkę Falco tinnunculus, świergotka łąkowego Anthus pratensis, słowika rdzawego Luscina megarhynchos, białorzytkę Oenathe oenathe, grubodzioba Coccothraustes coccothraustes obserwowano rzadko. Dla większości z wymienionych poniżej gatunków kompleks Łąk Królówki i treny przyległe stanowią terytoria lęgowe, natomiast dla jerzyka, bociana białego, dymówki i gawrona - miejsca żerowania.

Gatunki ptaków występujące na terenach przyległych do III Kampusu UJ podlegają ochronie prawnej. Wyjątek stanowią jedynie gatunki objęte w Polsce prawem łowieckim: bażant, kuropatwa, krzyżówka, gołąb grzywacz. Trzy z występujących tu gatunków ptaków umieszczone zostały na liście ptaków zagrożonych w skali Europy (Dyrektywa Ptasia): derkacz, dzierzba gąsiorek, bocian biały. W skali Małopolski są to gatunki nieliczne (Walasz i Mielczarek, 1992).

Lista gatunków ptaków okolic III Kampusu UJ:

Gawron Corvus frugilegus
Kawka C. Moledula
Sroka Pica pica
Sójka Garrulus glandarius
Wilga Oriolus oriolus
Szpak Sturnus vulgaris
Grubodziób Coccothraustes coccothraustes
Kulczyk Serinus serinus
Makolągwa Acanthis cannabina
Szczygieł Carduelis carduelis
Trznadel Emberiza citrinella
Potrzos E. Schoeniclus
Mazurek Passer montanus
Wróbel domowy P. domesticus
Skowronek polny Alauda arvensis
Świergotek drzewny Anthus trivialis
Świergotek łąkowy A. Pratensis
Pokrzewka ogrodowa Sylvia borin
Pokrzewka czarnołbista S. Atricapilla
Cierniówka S. Communis
Piegża S. Curruca
Pierwiosnek Phylloscopus collybita
Piecuszek P. trochilus
Świstunka P. sibilatrix
Łozówka Acrocephalus palustris
Świerszczak Locustella naevia
Strumieniówka L. Fluviatilis
Mysikrólik Regulus regulus
Remiz Remiz penduinus
Sikora bogatka Parus major
Sikora modra P. caeruleus
Kos Trudus merula
Kwiczoł T. Pilaris
Drozd śpiewak T. philomelos
Białorzytka Oenathe oenathe
Pokląskwa Saxicola ruberta
Kląskawka Saxicola torquata
Słowik rdzawy Luscina megarhynchos
Rudzik Erithacus rubecula
Dzierzba gąsiorek Lanius collurio
Dymówka Hirundo rustica
Jerzyk Apus apus
Kukułka Cuculus canorus
Myszołów zwyczajny Buteo buteo
Pustułka Falco tinnunculus
Jastrząb Accipiter gentilis
Krogulec A. Nisus
Gołąb grzywacz Columba palumbus
Bażant Phasianus colchicus
Kuropatwa Pedrix pedrix
Przepiórka Coturnix coturnix
Derkacz Crex crex
Czajka Vanellus vanellus
Krzyżówka Anus platyrhynchos
Bekas Gallinago gallinago
Bocian biały Ciconia ciconia

4.6. Nietoperze

Kawerny i forty XIX-wiecznej Twierdzy Kraków posiadają warunki siedliskowo - mikroklimatyczne przypominające jaskinie naturalne i z tego powodu na obszarze miasta są głównym miejscem hibernacji nietoperzy. Podczas badań prowadzonych w latach 1954 - 1992 nad fauną nietoperzy zimujących w tych obiektach stwierdzono występowanie 10 gatunków, z których 6 występowało w kawernach zlokalizowanych na Górze Pychowickiej. Były to: podkowiec mały Rhinolopus hipposideros, nocek duży Myotis myotis, nocek Natterera M. nattereri, gacek brunatny Plecotus auritus, gacek szary Plecotus austriacus oraz mopek Barbastella barbastellus. W najbliższej okolicy w kawernach na Górze Solnik obserwowano dodatkowo nocka orzęsionego Myotis emarginatus, ponadto nietoperze hibernują także w Forcie Winnica.

Wszystkie wyróżnione w tej okolicy gatunki nietoperzy objęte są w Polsce ochroną prawną. Do szczególnie narażonych w skali Polski należą: podkowiec mały i nocek orzęsiony (kategoria zagrożenia - ginące). Wszystkie wyróżnione na terenie badań gatunki nietoperzy umieszczone zostały na liście gatunków szczególnie cennych w skali Europy.

4.7. Zwierzęta łowne

Tereny III Kampusu UJ znajdują się w granicach 31. Obwodu Łowieckiego (Podwawelskie Koło Łowieckie). W inwentaryzacji zwierząt łownych uwzględniono tylko gatunki ssaków. W sezonie łowieckim 2001/02 (kwiecień 2001 - marzec 2002) obserwowano tu: zająca Lepus europaeus (nieliczny), lisa Vulpes vulpes (bardzo liczny), sarnę Capredus capredus (około 15 osobników) oraz dzika Sus scrofa (7 - 8 osobników).

Opracowała: Aleksandra Pępkowska
na podstawie fragmentów pracy magisterskiej (Pępkowska, 2002)